Još jedna od mnogih zadužbina vladarske loze Nemanjića, poslednja u nizu najvećeg našeg ktitora, kralja Milutina, manastir Gračanica je podignut u 14. veku, prema izvorima 1321. godine, na temeljima starije Bogorodičine crkve, starije samo jedan vek od manastira Gračanica.
U to vreme vladalo je mišljenje da građenjem zadužbina ktitori postaju besmrtni, pa se smatra da je upravo to bio vodeći motiv kralja Milutina da sazida manastir Gračanicu. Smatra se da ju je kralj posvetio Blagovestima, a postoje izvori koji govore drugačije – da je posvećena Uspenju.
U sledećim redovima saznajte kakav je istorijat ovog manastira, šta se može reći o njegovoj arhitekturi i živopisu, kao i kako izgleda život u manastiru Gračanica u sadašnjem trenutku.
Istorijat manastira Gračanica – kakva je prošlost bila prema ovom velikom i važnom pravoslavnom hramu?
Povelja sa zapadnog zida južne kapele svedoči o tome da je Gračanica ugledala svetlost dana 1321. godine, ali da nije tada završena u celosti. Neku deceniju kasnije dograđena je spoljašnja priprata, s namenom da zaštiti freske na zapadnoj fasadi crkve, ali i do danas nije ustanovljeno kada je tačno to učinjeno.
Stradanja i obnove manastira Gračanica
Može se sigurnošću reći da je spoljašnja priprata završena pre turskih napada, pošto je tokom kasnijih godina stradala, a u požaru su izgorele kula i rukopisne knjige koje su se čuvale u njoj. Obnovu je izvršio episkop gračanički Simeon 1383. godine.
To je, nažalost, tek početak stradanja na ovim prostorima, ne samo kada je reč o srpskom narodu, već i kada su u pitanju njegove svetinje. Manastir Gračanica stradao je i tokom boja na Kosovu polju. U blizini manastira se na samo početku 15. veka nalazilo se poprište sukoba vojski despota Stefana Lazarevića i njegovog sestrića Đurađa Brankovića.
Posmrtni portret Đurđevog sina Teodora, koji je naslikan na ulazu u južnu kapelu iz 1429. godine daje nam veoma značajan podatak – da su grad Priština i manastir Gračanica bili u posedu porodice Branković.
Ni u 15. veku manastir Gračanica nije bila pošteđena stradanja – 1455. godine prilično je stradala nakon pada Novog Brda. Okolnosti su bile takve da je tadašnji mitropolit Benedikt Crepović bio prinuđen da napusti ovu svetinju i potraži pribežište od samog despota Đurđa.
Prva polovina 16. veka bila je nešto povoljnija za sudbinu ovog zdanja. Za vreme mitropolita Nikanora, koji je bio poznat po svojoj bogatoj kulturnoj delatnosti – nabavljao je crkvene knjige, koje je ili naručivao samostalno ili dejstvovao da ih drugi kupe i poklone manastiru, hram je doživeo svoj procvat.
Mitropolit Nikanor zaslužan je za osnivanje štamparije u Gračanici 1539. godine, a zapamćeno je i ime prvog štampara – Dimitrija. Međutim, to nije sve što je Nikanor učinio – on je naručio i nekoliko oltarskih ikona za ikonostas manastira Gračanica, što znači da nije bilo ikona iz doba kralja Milutina.
Makarije Sokolović, novi patrijarh srpske crkve, posebno se bavio Gračanicom – tada je izvršena rekonstrukcija spoljašnje priprate – zazidani su svi otvori, a nov sloj fresaka oslikan je 1570. godine u septembru. Za vreme patrijarha Pajsija nastavili su se radovi – crkva je prekrivena olovom, a za ikonostas je 1620. godine izrađen krst sa Hristovim raspećem.
I 18. vek bio je doba stradanja manastira Gračanica, o čemu potvrde nalazimo u jednom zapisu iz 1762. godine. Kanije je sa manastira skinut olovni krov, a iz poda sitrgnute kamene ploče, upotrebljene u privatne svrhe. Onaj koji je to učinio, turski velmoža Jegen-paša, 1800. godine dao je sredstva da se olovni krov ponovo postavi i ustupio komad zemlje manastiru.
U vekovima koji slede mnogi istaknuti ljudi, putopisci i istraživači, naši i strani, posećivali su Gračanicu i pisali o njoj, najstariji opis fresaka dao je dečanski monah Gedeon Jurišić, a najopširniji Miloje S. Milojević 1871. godine. Svi opsežniji tekstovi o Gračanici doprineli su tome da se sagleda njen značaj dobro sagleda u odnosu na celokupnu vizantijsku, ali i srpsku umetnost.
Arhitektura manastira Gračanica – zašto nas lepota manastira ni danas ne ostavlja ravnodušnim?
Ne čudi što u brojnim svedočanstvima o ovom zdanju postoji gotovo romantičarski odnos prema manastiru Gračanici, koja je nadaleko poznata kao izuzetno graditeljko delo, čak i više nego kao slikarska tvorevina.
Manastir Gračanica, spada u jedno od najimpozantnijih dela kasnovizantijske arhitekture, što je čini zdanjem od internacionalnog značaja. U osnovnom planu oslanja se na koncept crkve sa pet kupola, koja podrazumeva upisani krst osnove, naos, pripratu, bočne kapele, katihumenu i ophodne brodove.
Manastir Gračanica se značajno razlikuje od ostalih crkava tog vremena građenih u Solunu i Carigradu, pa čak i u samoj Sbiji. U njoj se odvija igra udvajanja lukova, umnožavanja prozora, dok se krovni pokrivači kao morski talasi nižu jedni iza drugih. Manje kupole dopiru samo do postolja centralne kupole, koja se izdiže iznad svih kupola, da bi se ostvarila zamisao graditelja – ustremljenost građevine na visinu i njen vertikalizam.
Torzo manastira masivan je, čvrst i stamen, a kako se više ide ka vrhu, postiže se lakoća oblika, ne narušavujući organsko jedinstvo celine. Za zidanje su korišćeni kamen, malter i opeka, i to baš redosledom koji su nabrojani. Tako su se postizali dekorativni efekti preuzeti sa skupocene tehnike pregradnog emalja, kako bi se istakle tekstura i koloritnost gradivnog materijala.
Zbog naizmenične osvetljenosti i osenčenosti, Gračanica se čini kao priviđenje nestvarne i neviđene lepote, koje i u svojoj unutrašnjosti ispoljava težnju graditelja ka vertikalizmu. Taj utisak visine stvara se visokim stupcima koji nose centralnu kupolu, ali i rasporedom svetlosti, koja je u donjim prostorijama zagasita, dok se ka vrhu sve više pojačava i kulminira u bogato osvetljenoj kupoli visine 20 metara.
Živopis manastira Gračanica – ovo zdanje je i neverovatno slikarsko delo
Manastir Gračanica svoje ogromno bogatstvo i raskoš krije u dobro očuvanim slikanim scenama. Istina jeste da vreme nije poštedelo određene freske, ali njihov broj višestruko je manji od onih koje su odolele zubu vremena. Konzervatorski radovi obavljeni u proteklim godinama dali su priliku freskama da zasijaju u novom ruhu i novim sjajem obasjaju unutrašnjost ove svetinje.
Kako je reč o manastiru koji je predstavljao sedište episkopa, uticaj teološki obrazovanih savetnika uočen je i kroz sve elemente u crkvi, koji prenose dublje teološke misli i slojevitost njihovih značenja. Svaki detalj dekoracije pažljivo je biran – i svaki zasebno, a i čineći celinu sa drugima, stvara jedinstveni duh Gračanice, zbog kojeg ljudi sa najrazličitijih krajeva sveta dolaze, ne bi li barem na trenutke osetili sjedinjenje s njim.
U manastiru Gračanica sve unutrašnje površine prekrivene su freskama. To je slučaj čak i sa arhitektonskim elementima – stupcima, vencima i drvenim zategama. Na najnižim delovima zidova nalaze se oslikane imitacije mermernih ploča ili obešenih zavesa ukrašenih ornamentima.
Na freskama se uočava i jedna nova ideja tadašnjeg vremena, a to je da jedna od najmoćnijih vladara Balkana, kralj Milutin, ima božansko poreklo. Ta kompozicija rađena je po uzoru na Jesejevu lozu (genealogija Hrista), i na njoj je prikazano čak 16 članova svetorodne dinastije Nemanjića, na čijem je vrhu Kralj Milutin, kome anđeli poslati od samog Hrista prinose kraljevska obeležja – krunu i loros.
Tematika fresaka raspoređena je ovako: u vrhu centralne apside u segmentu neba posutog zvezdama naslikan je Hrist Emanuel okružen heruvimima. Ispod njega je Bogorodica ’’šira od nebesa’’, kojoj prislužuju arhanđeli Mihailo i Gavrilo. Ispod nje je Pričešće apostola, a još niže Služenje liturgije sa Svetim Vasilijem Velikim i Jovanom Zlatoustim.
U slepoj kaloti nalazi se Vaznesenje, veoma oštećeno, a na svodovima kompozicije iz života Bogorodice: Odbijanje darova Joakima i Ane, Joakim i Ana se vraćaju iz hrama, Blagovesti, Vavedenje, Zaharije predaje Bogorodicu Josifu, Josif prekoreva Bogorodicu, Bogorodica pije vodu izobličenja. Tu su i kompozicije sa temama iz Starog zaveta: Žrtva Avramova, Šator svedočanstva, Premudrost sazida sebi hram, Avram poziva tri anđela itd.
Kompozicije imaju liturgijski, istorijski i alegorijski značaj, često se među sobom dopunjavaju i prožimaju. Ideje su uzimane iz Starog i Novog zaveta, iz bogosluženja, korišćene su himne, kanoni, statije, propovedi Svetih Otaca, a nisu izostavljena ni apokrifna jevanđelja.
Život manastira Gračanica u savremenom dobu
S obzirom na to da se nalazi na Kosovu, teritoriji koja je vekovima usled različitih istorijskih okolnosti izložena napadima i gde boravak nije na najvišem stepenu bezbednosti, ne čudi ni to što život manastira nije uvek bujao, već je mnogo puta narušavan.
Razvoj manastira najpre je prekinuo Drugi svetskim rat. Komunizam počinje da posmatra manastire isključivo kao muzeje i spomenike od kulturnog značaja, te je u to doba i sama manastir menjao svoje namene – u njega je bila useljena policija, vojska, a u jednom periodu i lokalna administracija.
Tek šezdesetih godina prošlog veka kreće jedno bolje vreme, vreme obnove duhovnog života, koje je pokrenula igumanija Tatjana. I u periodu nakon njenog upokojenja 1990. godine ponovo na vrata manstira kucaju teška i izazovna vremena, te je tokom bombardovanja uništen jedan deo manastirskih dobara. Crkva i manastir postaju utočište brojnih ljudi u tom trenutku, kako lokalnog stanovništva, tako i svih drugih koji su se zatekli na teritoriji zahvaćenoj ratnimhorom.
Ni u mirnim vremenima misija manastira Gračanica nije se promenila. Ona je i dalje mesto okupljanja pravoslavnog sveta, ali i brojnih ljudi iz udaljenih krajeva, koji pred manstirskim vratima padaju ničice, zadivljeni i duboko hrišćanski ganuti snagom ove svetinje.
Manastir Gračanica nalazi se na UNESCO listi Svetske kulturne baštine zbog izuzetnog istorijskog i umetničkog značaja arhitekture i živopisa, a evo kakav emocionalni značaj ona ima za sve voje posetioce, uključujući i našu najistaknutiju pesnikinju, desanku Maksimović:
Gračanica
Gračanice, kad bar ne bi bila od kamena,
kad bi se mogla na nebesa vazneti,
kao Bogorodice Mileševe i Sopoćana,
da druga ruka kraj tebe travu ne plevi,
da ti vrane ne hodaju po paperti.
Ili tvoja zvona da bar ne tuku
kao srca predaka, Gračanice,
da bar svetitelji s tvog ikonostasa
nemaju naših neimara ruku,
ni anđeli Simonidino lice.
Da bar nisi toliko duboko
ukopana u tu zemlju i nas same
da se nismo privikli u tebe kleti,
Gračanice, kad bar ne bi bila od kamena,
kad bi se mogla u visine uzneti.
Gračanice, da si nam bar jabuka,
da te možemo staviti u nedra
i zagrejati studenu od starosti,
da nam bar poljima oko tebe nisu
predaka davnih rasejane kosti.
Da te bar možemo podići na Taru,
u kalenićku portu te preneti,
zaboraviti likove na tvom oltaru.
Gračanice, kad bar ne bi bila od kamena,
kad bi se mogla na nebesa vazneti.
