’’Žiča je velika kuća ljubavi. Tamo na brežuljku ima se ljubav za mrtve. A niže dole, u porti, preko stotinu dece je došlo u manastir, tu konači, tu večera i ruča, za njih je služena vladičanska služba, svakom detetu je podeljena nafora. Vladika sam ih je učio nekoliko prostih lepih stihova: da se između sebe vole, i da znaju za Boga i za Svetog Savu. Žiča, obnovljena žiča, ustaje polako sa svojim bižem iz doba borbi i rada Svetog Save; i ustaje sa mnogim svojim novim tajnama. Ona se puni zidinama i zgradama, ali se oko nje i nad njom širi veliko magnetsko polje duha i rada, prosvetnog i milosrdnog rada. Užižu se kandila, propoveda se istina i duhovna hrabrost, dolaze na stotine deca i odrasli. Ako htednemo svi kao što hoće narod, Žiča može postati velika narodna svetinja i radionica.’’
Evo kako je opisan Manastir Žiča u delu naše velike književnice, Isidore Sekulić. Odlomak je iz njenog teksta Kratak boravak u Žiči, gde je poseta ovom manastiru predstavljena kao jedno neverovatno iskustvo i gde je toliko puta podvučeno zašto treba da čuvamo ovu svetinju i da ojačavamo ovakve manastirske ogranizme.
U nastavku teksta saznaćete istorijat manastira Žiče, važne događaje koji su obeležili njegovu prošlost, kao i kakvu je ulogu ovo zdanje imalo u vekovima iza nas.
Manastir Žiča – istorijat srpskog srednjovekovnog manastira kod Kraljeva
Reč je o srednjovekovnom srpskom manastiru sagrađenom u prvoj polovini 13. veka. Kada se kaže Žiča Kraljevo je jedna od prvih asocijacija na ovaj manastir, što i ne čudi s obzirom na to da manastir pripada opštini Kraljevo i deo je Eparhije žičke Srpske pravoslavne crkve. Manastir Žiča zadužbina je prvog kralja Srbije, poreklom iz dinastije Nemanjića, Stefana Nemanjića, odosno Stefana Prvovenčanog.
Smatra se da ju je podigao na samom početku 13. veka, u periodu između 1206. i 1221. godine, i to uz pomoć svog rođenog brata, Svetog Save. Kako je u 1219. godine srpska crkva postala autokefalna, tj. stekla je samostalnost, Žiča je postala sedište autokefalne srpske arhiepiskopije.
Na kraju 13. veka, otprilike u njegovoj poslednjoj deceniji, Žiča manastir stradao je u napadu Tatara, što je dovelo do toga da sedište arhiepiskopije bude prebačeno u Peć, ali je već početkom sledećeg veka Žiča obnovljena, i to od strane kralja Milutina, vladara poznatog po tome što je obnovio brojne srpske manastire i proglašen je za sveca.
Žiča manastir – arhitektura koja se menjala kroz istoriju
Glavna crkva manastira Žiče građena je u raškom stilu i posvećena je Vaznesenju Hristovom, tj. Svetom Spasu, a smatra se da je bila uzor raškog graditeljstva kroz čitav 13. vek. Unutrašnjost crkve sadrži dva sloja životopisa:
- stariji (nastao početkom 13. veka, oko 1220. godine, poznatom još i kao Zlatno doba srpskog slikarstva),
- mlađi (nastao jedan vek kasnije, negde početkom 14. veka, karakterističnog za doba vladavine kralja Milutina, a nastalog pod uticajem Renesanse Paleologa, koji predstavljaju reprezentativne primere slikarstva toga vremena).
U manastiru Žiči pored glavne postoji i još jedna, manja crkva, posvećena svetim Teodorima Tironu i Stratilatu, sagrađena u 14. veku.
Treba istaži da je manastir tokom svoje duge istorije nekoliko puta zapusteo ili rušen, te da je postojala potreba da više puta bude obnavljan. U periodu između dva svetska rata urađena je velika obnova, a sigurno najveći radovi na konzervaciji dogodili su se krajem 20. veka, 1987. godine, zbog zemljotresa koji je pogodio to tle, ali je nakon toga crkvi Svetog Spasa povraćen izgled sa početka 13. veka.
Kada je reč o viševekovnoj svetinji kakav je manastir Žiča zanimljivosti u vezi sa njom su brojne, a jedna je i da spada u spomenike kulture od izuzetnog značaja, te da se od 1979. godine nalazi pod zaštitom Republike Srbije.
Žiča manastir i važni istorijski događaji koji se za njega vezuju
Već smo pomenuli da se za početak radova na manastiru uzima 1206. godina, a smatra se da je najveći deo radova bio gotov do velikog sabora koji se održao u manastiru Žiči, na dan slave hrama – Spasovdan, 20. maja 1221. godine.
Kao što smo pomenuli, manastir Žiča zadužbina je prvog srpskog kralja iz loze Nemanjića, te je gogađaj koji se takođe vezuje za ovaj manastir i krunisanje njegovog ktitora Stefana Prvovenčanog za kralja 1217. godine, od strane pape Honorija III. Kako je manastir Žiča postao sedište srpske autokefalne crkve nakon 1219 godine, važni događaji nastavili su da se nižu upravo u njemu. Već sledeće, 1220. godine, u njoj je postavljeno 7 novih episkopa:
- Budimljanski (Sveti Đorđe u Beranama)
- Hvostanski (Bogorodica Hvostanska kod Peći)
- Toplički (Sveti Nikola Toplički u Kuršumliji)
- Moravički (Sveti Ahilije u Arilju)
- Dabarski (Sveti Nikola Dabarski u Banji kod Priboja)
- Humski (Presveta Bogorodica u Stonu)
- Zetski (Sveti Arhangeli na Prevlaci)
Uz tri postojeće episkopije:
- Prizrenske (Bogorodičina crkva u Prizrenu)
- Raške (Sveti Petar i Pavle u Rasu)
- Lipljanske (Bogorodičina crkva u Gračanici)
Deset navedenih episkopija i Žička činile su od tog trenutka srpsku arhiepiskopiju.
Rušenja i obnove manastira Žiča tokom njegove viševekovne prošlosti
Kao i brojni srpski manastiri, ali i drugi sakralni objekti sa dugom istorijom, i Žiča manastir više puta je rušen i obnavljan. Ta sudbina je bila neizbežna ako se u obzir uzme koliko je naša država kroz istoriju imala neprijatelja, te koliko je različitih osvajača želelo da zaposedne njenu teritoriju i uništi sve ono što je pripadalo narodu koji tu živi.
Pljačkaški pohodi Tatara u 13. veku
Prvi put je manastir Žiča stradao u napadu Tatara, koji se dogodio u poslednjoj deceniji 13. veka. Smatra se da se pljačkaški pohod na manastir odigrao 1291. godine, nakon što je vidinski knez Šišman upao u Srbiju, što je shvaćeno kao reakcija na prethodne udružene pohode kralja Milutina i njegovog brata Dragutina, koji su porazili Drmana i Kudelina u Ždrelu, te prisajedinili Braničevo Dragutinovoj državi. Kako su Drman i Kudelin priznavali vlast Nogaja, tatarskog kana, a njegov pristalica je bio i Šišman, oni su odlučili da napadnu tadašnju Srbiji i u tom napadu stigli čak do Peći, gde je njihov dalji prodor zaustavljen.
Početak 14. veka obeležen je obnovom manastira Žiča, pod pokroviteljstvom kralja Milutina, koji je obnovio oko 40 srpskih manastira i poznat je kao najveći graditelj svetinja u celoj lozi Nemanjića. Potreba za obnovom bila je objektivna jer je Žiča i dalje predstavljala mesto boravka arhiepiskopa i patrijaraha, posebno onda kada je jug države konstantno ugrožavan od strane Osmanlija, a na kom području se nalazila Peć.
Pad Srbije u 15. veku
Manastir je ponovo stradao nakon 1459. godine, kada se desio pad Srbije. Nema preciznih podataka kada se to dogodilo, ali se pouzdano zna da je iguman manastira Žiča bio primoran da se sa monasima preseli na Frušku goru i 1520. godine tamo podigne manastir Šišatovac. Četrdeset godina nakon toga Žiču je obnovio mitropolit smederevski Zaharije, a 15 godina nakon toga u manastiru se upokojio tadašnji patrijarh Gerasim.
Misteriozni 17. i 18. vek u manastiru Žiča
Ne dovodi se u pitanje da je Žiča bila napuštena između 1614. i 1647. godine, ali je zbunjujuće to što na zidinama manastira postoje natpisi koji upućuju na 17. vek. Zbog toga je teško reći kakav život se odvijao u manastiru tokom tog vremena. Manastir je takođe dugo bio napušten i u 18 veku, a na kraju tog veka počinje da radi škola u manastiru.
Ponovno rušenje i obnova u 19. veku
Obnova Žiče nakon rušenja od strane Osmanlija počela je 1856. godine, a inicirao ju je episkop Žički Joanikije. Tragom i tradicijom Nemanjića, kraljevi iz loze Karađorđevića, Petar i Aleksandar, krunisani su i miropomazani u Žiči. Tih godina je u Žiču stiglo zvono na poklon, manastiru ga je darivao Toma Vučić Perišić, u spomen svoje preminule supruge Agnije.
Prvi svetski rat i ponovno stradanje manastira Žiča
Prvi svetski rat doneo je velike i tragične događaje na ovim prostorima, a nesrećnu sudbinu nije izbegao ni manastir Žiča. Međutim, ubrzo je otpočela obnova, koja nije tako kratko trajala – radovi su se protegli na početak Drugog svetskog rata.
Drugi svetski rat
Ni tokom drugog najvećeg svetskog sukoba Žiča nije ostala mirna. Nemci su bombardovali i zapalili manastir 1941. godine, a episkop Nikolaj odveden je u logor. Obnova je počela 1965, ali je sva njena postignuća porušio zemljotres 1987, ali je nakon toga opet usledila rekonstrukcija, kada je glavnoj crkvi vraćen originalni izgled sa početka 13. veka.
Manastir Žiča ima tradiciju dugu 800 godina
Kada je reč o svetinji kakva je manastir Žiča Kraljevo može da se ponosi hramom koji traje toliko vekova. On nije ostao nedodirnut burnim događajima tokom proteklih 8 vekova, ali se njegovom lepotom možemo dičiti i dan danas, jer su mnogi dobrotvori i plemeniti ljudi održavali ovaj manastir delom naše tradicije, podižući ga iz pepela iznova i iznova. Da zaključimo, sledećim rečima Isidore Sekulić:
,,Kratak je bio naš boravak u Žiči. Ali smo posedeli na mestu gde nema straha od siromaštva, od bolesti, od smrti. Kratko vreme, ali ipak osetismo da svaki čovek može biti gospodar nad zemnim životom, osetismo baš nešto od duhovnog junaštva monaškog. I još, u ove tmurne dane pretnji i opasnosti od osionosti ljudskih i gladi zemaljskih, osetismo ono staro: da je patriotizam, baš naš patriotizam, nedeljiv od vere i svetinje.’’
